Chaim Eiss

---

Dzieciństwo i życie osobiste

Chaim Yisroel Eiss przyszedł na świat w 1876 roku w Ustrzykach, gdzie nosił imię Israel, jako potomstwo ultraortodoksyjnych Żydów Mojżesza i Myrii z rodziny Kessler. Jego ojciec, będący kupcem, zapewnił mu specyficzne warunki wzrostu. Eiss miał dziesięcioro rodzeństwa, jednak wszyscy zmarli w młodym wieku, co jest szczególnie bolesnym aspektem jego dzieciństwa. Imię Chaim, które znaczy „życie”, posiada symboliczne znaczenie i zostało mu nadane jako jedynemu dziecku, które przeżyło w tej rodzinie.

Chaim był samoukiem, nie posiadając formalnego wykształcenia świeckiego, co zresztą podkreślał w późniejszych latach, mówiąc: „Nie wyuczyłem się także żadnego zawodu, ponieważ mój ojciec chciał, abym został rabinem – z tego powodu zajmowałem się tylko studiami nad religią żydowską.” W 1900 roku Eiss przesiadł się do Szwajcarii z zamiarem podjęcia studiów, jednak ostatecznie jego plany przybrały inny obrót. Zamiast nauki, wybrał pracę jako domokrążca, a od 1901 roku prowadził własny sklep w Zurychu przy Müllerstrasse.

Eiss założył rodzinę z Adele Holles, z którą miał dziesięcioro dzieci. Od 1916 roku oni wszyscy osiedli w Winterthur, gdzie kontynuowali swoje życie. Potomkowie Eissa obecnie żyją w różnych miejscach, w tym m.in. w Szwajcarii i Izraelu.

Akcja ratowania Żydów z Zagłady

Chaim Eiss, będąc jednym z kluczowych założycieli religijnej partii Agudat Israel oraz liderem jej szwajcarskiej sekcji, posiadał dogodne kontakty z ultraortodoksyjnymi Żydami w Europie Środkowej. Bardzo szybko zauważył on groźne cele, jakie przyświecały polityce hitlerowskiej wobec Żydów. Już od początku 1940 roku Eiss podjął się koordynacji oraz przemytu korespondencji między gettami w okupowanej Polsce a biurami Agudat w Londynie, Nowym Jorku oraz Stambule. Jego podstawowym zamiarem było uratowanie jak największej liczby Żydów z rąk nazistów.

Eiss zorganizował sieć, która umożliwiła przemyt niezbędnych dokumentów, w tym zdjęć paszportowych, listów oraz nielegalnych poświadczeń obywatelstw. Dokumenty te były przemycane do gett w Polsce dzięki współpracy z ruchami oporu, diasporą żydowską, a także dzięki skorumpowanym pracownikom niemieckiej administracji. W latach 1941–1943 Eiss był jednym z głównych finansujących zakup nielegalnych paszportów państw Ameryki Łacińskiej. Posiadanie kopii takich paszportów zwalniało ich właścicieli z transportu do obozów zagłady, a zamiast tego umożliwiało przesyłanie ich do obozu w Vittel we Francji lub podobozu w Bergen-Belsen, gdzie czekali na ewentualną wymianę na żołnierzy niemieckich internowanych przez państwa alianckie.

W maju 1943 roku Eiss został przesłuchany przez szwajcarską policję. Jego zeznania ujawniły kluczową rolę dyplomatów z Poselstwa RP w Bernie w produkcji fałszywych paszportów, stanowiących istotny wkład w odtwarzanie schematu tej operacji. Zeznając, Eiss ujawnili, że przekazywał środki finansowe na łapówki dla konsula honorowego Paragwaju, Konstantemu Rokickiemu, który przyjmował te łapówki i za nie nabywał paszporty in blanco. Nie działał bezpośrednio, lecz w porozumieniu z żydowskim pracownikiem konsulatu Juliuszem Kühlem, który również uczestniczył w transporcie paszportów do Sekcji Konsularnej Poselstwa RP.

Pozyskane dokumenty, przygotowywane przez Rokickiego przy użyciu nazwisk osób z list dostarczanych przez Eissa, były później pieczętowane i podpisywane przez Hügliego jako notariusza. Ważne jest również, że do gett przesyłano jedynie kopie paszportów, nie oryginały.

Przed zdemaskowaniem Eissa, w styczniu 1943 roku, szwajcarska policja przesłuchała konsula honorowego Paragwaju Rudolfa Hügliego oraz Juliusza Kühla, którzy przyznali się do współpracy w tym przedsięwzięciu. Możliwe przyczyny wykrycia procederu mogą obejmować informacje uzyskane przez Gestapo o działalności w getcie w Będzinie, donos innego konsula Paragwaju, a także informacje przekazane przez Niemców Szwajcarom lub przedostanie się niektórych posiadaczy paszportów do Szwajcarii.

Warto podkreślić, że schemat przekazywania łapówek umożliwił utrzymanie konspiracyjnego charakteru akcji przez długi czas. W momencie ujawnienia, polski poseł Aleksander Ładoś zdołał z powodzeniem bronić działań, argumentując, że fałszerstwa miały miejsce na terytorium objętym polską jurysdykcją i były przeprowadzane w imię wyższej konieczności. Twierdził, że przesyłanie potwierdzonych kopii fałszywych paszportów nie było przestępstwem w świetle prawa szwajcarskiego. Dzięki interwencji posła, władze zdecydowały się na odstąpienie od ścigania polskich i żydowskich uczestników akcji. Warto jednak zauważyć, że w jesieni 1943 roku porażka Niemiec w wojnie wydawała się już nieuchronna.

Śmierć i spuścizna

Chaim Israel Eiss zmarł nagle w listopadzie 1943 roku w wyniku zawału serca. W tym czasie Niemcy zażądały od państw Ameryki Łacińskiej potwierdzenia obywatelstw, co miało poważne konsekwencje dla osób, z którymi współpracował Eiss. Większość konsulów latynoamerykańskich, z którymi podejmował działania, została pozbawiona exequatur, co w znacznym stopniu osłabiło akcję paszportyzacyjną, która miała na celu ochronę Żydów przed zagrażającymi im niebezpieczeństwami.

Jedynym konsulem, który nadal zajmował się produkcją paszportów, w tym dla ofiar Holocaustu na Węgrzech, był José Castellanos, konsul Salwadoru. Po wojnie został on uznany za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata za swoje heroiczne działania. Warto także zaznaczyć, że poseł Ładoś w depeszy do rządu RP na uchodźstwie apelował o wzmocnienie nacisków na państwa latynoamerykańskie, aby wymusić na nich tymczasowe uznanie paszportów, co by mogło pomóc wielu ludziom w ucieczce.

Mimo podjętych działań przez Polskę, a także przez Stolicę Apostolską, większość krajów odrzucała prośby lub opóźniała swoją odpowiedź. Uznanie obywatelstw miało miejsce jedynie w niektórych przypadkach, głównie w Salwadorze i Paragwaju. Dzięki tym wysiłkom udało się ostatecznie ocalić znaczną część osób, które skorzystały z pomocy Konsulatu Salwadoru, a także niektórych posiadaczy paszportów paragwajskich, które były sfałszowane przez Poselstwo RP w Bernie.

Działania polskiego ministerstwa kultury w sprawie archiwum Eissa

W sierpniu 2018 roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego podjęło ważne kroki, nabywając Archiwum Eissa od rodziny jego właściciela. Jest to jeden z najobszerniejszych zbiorów, który dokumentuje heroiczne działania polskiej dyplomacji mające na celu ratowanie Żydów zagrożonych Zagładą. Dzięki tym staraniom uratowano około 2200 osób, a wielu z nich przed wybuchem wojny nie miało obywatelstwa Rzeczypospolitej Polskiej.

W skład archiwum wchodzą liczne dokumenty, takie jak paszporty, zdjęcia oraz listy osób, którym zorganizowano ucieczkę z obszarów okupowanych przez Niemców. To nieocenione źródło wiedzy o humanitarnej akcji, która miała miejsce w tragicznych czasach II wojny światowej.

O fakt zakupu archiwum poinformowały zarówno Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jak i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Ambasador RP w Szwajcarii, dr Jakub Kumoch, zaznaczył, że istotnym impulsem do przeprowadzenia transakcji było tekst autorstwa Michała Potockiego oraz Zbigniewa Parafianowicza, który opublikowano w sierpniu 2017 roku w Dzienniku Gazecie Prawnej.

---

Oceń: Chaim Eiss

---